فرهنگ امروز/ فاطمه قاضیها:

فتحعلی شاه قاجار در دومین سال سلطنتش در سال ١٢١٣ ه.ق ،دستور داد تا در خارج از تهران آن زمان ، قصری ساخته شود. این بنای وسیع که در راه قدیم تهران به شمیران قرار داشت، در بالای تپه‌ای واقع بود، و چهار برج مراقبت در چهارسوی آن قرار داشت. در ضمن این بنا فاقد پنجره‌های بیرونی بود و از این جهت بیشتر از آن که به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد، به یک قلعه نظامی شباهت داشت. باغ‌های بسیار بزرگی در اطراف این بنا واقع بود، که بوسیله استخرها و نهرهای زلال و پُرآبی از یکدیگر مجزا می‌شدند؛ و روی قطعه زمین‌های مطبقی احداث شده بودند. ورودی قصر دارای بالا خانه‌ای بود که چشم انداز زیبایی از صحرا، شمیران، تهران، خرابه‌های ری و دوشان تپه داشت و اطراف و بناها از آن بالا به خوبی دیده می‌شدند 1.

برخی از دیوارها نیز با مناظر شکار و مجالس بزم نقاشی شده بود، درهای منبت کاری زیبای قصر در نظر اول جلب توجه می کرد. در وسط باغ، حوضخانه قصر به صورت بنائی مجزا خودنمائی می کرد ، بر حاشیه حوض و جوی ها جای شمع وجود داشت تا در جشن ها از آن استفاده کنند. 2

روزگاری این قصر، کاخ ییلاقی خارج از حصارهای شهر فتحعلی شاه بوده که گفته می شود فتحعلی شاه سه ماه نخست سال 1806 میلادی در این قصر گذارنده است. علاقه شاه به شکار و نزدیکی این قصر به شکارگاه های آن روز سبب اقامت او در این قصر می شده است. 3

اوژن فلاندن، قصر قاجار را چنین توصیف کرده است: « فتحعلی شاه قصری جهت تابستانش برپا کرده است که نامش قصر قاجار است. سطح این قصر، بزرگ و قابل توصیف است. باغاتی برای آمفی تئاتر و چندین مهتابی دارد که با پلکان‌هایی متعدد، قصر را از پارک جدا می‌سازد. منازل قصر قاجار آینه و نقاشی‌های بسیار دارد.» 4

ناصر نجمی در کتاب دارالخلافه تهران ،تزئین داخلی اتاق‌ها را نظیر اغلب ساختمان‌های مجلل ایرانی دانسته و نوشته‌است که این تزئینات عبارت بودند از: آینه کاری، گچکاری، اکلیل کاری، نقاشی‌های عجیب و ساده و بی پیرایه‌ای از صحنه‌های حماسی ایران که با تصاویری از زندگی چنگیزخان و تیمورلنگ به هم آمیخته بود. پیر آمدی ژوبر فرستاده ناپلئون به دربار فتحعلی شاه به سال ۱۲۲۱ قمری نیز از این نقاشی‌ها در کتاب مسافرت به ایران و ارمنستان، چنین یاد کرده‌است. قصر قاجار بر فراز تپه‌ای واقع و بنایی است بسیار زیبا که با آجر ساخته شده و باغ بسیار بزرگی بر آن احاطه دارد. نهر آبی نیز از وسط باغ جاری است که پس از تشگیل حوض‌ها و فواره‌ها، در جایگاه زیردست گم می‌شود. عمارت قصر در نهایت جلال و شکوه تزئین شده و نقاشی‌هایی در کمال ظرافت و دقت در آن انجام شده‌است که زینت افزای آن است. اعلیحضرت سه ماه اول سال ایرانی که با مارس و آوریل و مه سال ۱۸۰۶ مسیحی مطابقت داشت، در این قصر گذرانیدند.گاسپار دروویل، افسر فرانسوی که در اواسط سلطنت فتحعلی شاه در تهران به سر می‌برد در خاطراتش می‌نویسد:پادشاه مقداری از اوقات خود را در فصل خوش هوا در خانه تفریحی که در یک فرسنگ و نیمی تهران ساخته می‌گذراند. ..... این خانه و باغهای پلکانی وسیع و درختان زیادشان، بسیار فرحبخش اند... پادشاه به سبب دلبستگی فراوانش به تهران، این قصر را تخت قاجار نامیده.همچنین بنجامین سفیر آمریکا در ایران درباره این قصر می‌نویسد:قصر دیگر که در شمال تهران واقع است قصر قاجار نامیده می‌شود که از نقاط خوش منظره و بسیار زیبای تهران به شمار می‌رود. شاه کنونی ایران که مانند اسلاف خود علاقه زیادی به شکار دارد همیشه قبل از شکار به این قصر می‌رود و پس از استراحت کوتاهی عازم شکار می‌شود . 5

کننت دوسرسی سفیر دولت فرانسه، که در سالهای 1255-56 ق به دربار محمد شاه آمده، کاخ را متروک و رو به ویرانی وصف می کند. او همچنین اشاره میکند که از سکوی بزرگی که در برابر کاخ قرار داشته، شهر تهران و حتی ویرانه های شهر قدیمی ری را می شد دید 6.

ولی گویا در زمان ناصرالدین شاه دوباره این قصر صفایی یافته و محلی بوده برای عیش و عشرت شاهانه.

چنانچه ناصرالدین شاه در بخشی از خاطرات روز سه شنبه یازدهم شوال خود، بعد از شرح چگونگی رفتن به دوشان تپه و شکار در آنجا، چنین می نویسد:

...... بعد ما رفتيم سر نهر آفتابگردان زدند، نماز کردم، چای خوردم، رحمت‌الله‌خان شکار را آورد، ميش شاخ‌داری بود، بزرگ، يک بچه هم داشت. بعد رفتيم قصر قاجار، نيم ساعت به غروب مانده وارد قصر شديم، قدری هم عکس انداختيم.[در] قصر قاجار، جميع زنها و غيره آمده‌اند. بجز والدة يمين‌الدوله که در نظاميه پيش يمين‌الدوله است، باقی همه هستند، نواب هم روز 13 آمد، يک شب مانده رفت شهر. غلام بچه‌ها بجز شوهری همه هستند. خواجه‌ها بجز آقا يوسف همه هستند. والده تومان ‌آغا چون ناخوش بوده شهر است. تومان‌ آغا هم شهر است. 7

و باز هم ناصرالدین شاه در بخشی دیگر از خاطرات خود در روز يکشنبه[4 ذيقعده 1281] وسپس روز بعد، دوشنبه 5 ذیقعده، بعد از تعریف از هوا ی سیزده نوروز و شرح شکار آهو و غیره چنین نقل می کند که :

........ آمديم آفتابگردان سر قنات، حاجی حيدر ريش را زد، يک آهو را برای سپهسالار فرستادم، تيمور ميرزا برد. چای خورده نماز کرديم. آمديم منزل، الحمدلـله بسيار خوش گذشت. شوهری از شهر آمده بود سر قنات، با اديب الملک، ان¬شاءالـله فردا از اينجا می‌رويم برای توقف چند شبه قصر قاجار.

از حرمخانه کسانی که هستند: انيس الدوله، گلين خانم، تاج‌الدوله، شکوه السلطنه، هما خانم، شمس الدوله، والدة تومان آغا، معصومه. و سپس در خاطرات روز بعد:

از قصر دوشان تپه رفتيم قصر قاجار، يک هفته آنجا مانديم، ساير زنها که در شهر مانده بودند فرستاديم آمدند قصر، بجز والده نايب‌السلطنه، سلطان خانم بزرگ، نواب خانم، خانم الملوک. اينها شهر ماندند.

در قصر [يک] هفته مانديم، فصل شکوفه بود، الحمدلـله مزاجاً و حالتاً بسيار خوب بودم. اغلب سوار می¬شدم. يک روز رفتم شکار قوچ دوشان تپه. به هفت عدد قوچ سه دفعه گلوله انداختم نخورد. قصر هم قرق می¬شد و زنها اسب می‌دواندند، روز اول معصومه از اسب زمين خورد. روز ديگر آدم شکوه‌السلطنه پر زور زمين خورد، بطوری که بردند شهر. خوانندگی هم شد. در قصر حاجی حکيم [و] آقاجان سنتوری رذالت زياد کردند با کريم شيره. 8

در جریان سفر دوم ناصرالدین شاه به فرنگستان (1295 ) وجیه الله میرزا که گویی درآن زمان آبادانی قصرها و باغات شاهی و قنوات بر عهده وی بوده. از طریق آجودان مخصوص گزارشی تلگرافی راجع به وضعیت این باغها برای شاه نوشتهو این در زمانیست که ناصرالدین شاه از کشور هنوز خارج نشده و در حوالی مرز کشور بوده است، بخشهایی از آن به شرح ذیل است:

اين بنده خوب و كارها همه منظم است. روزنامه باغات و قنوات و عمارات از قراري است كه عرض مي‌شود.

سه روز متوالي بود كه هر روز صبح بسيار زود به باغات مي‌رفتم و شب مراجعت مي‌كردم. بحمد الله كارهاي آنجا را موافق خاطر خطير همايوني روحنا فداه درست كردم.

از خيابان دروازه دولت الي اقدسيه و نياوران جميع را دادم بيل زدند. لوير 9 كردند ... بحمد الله در كمال طراوت و خوبي است.

باغ مباركه عشرت‌آباد مثل بهشت برين است. سه روز بود كه مجراي آب قنات خرابي به هم رسانيده بود. در اين سه روز، شب و روز آدم گذاشتم مجري را درست كرده‌اند و ديروز غروبي كه از باغات مراجعت مي‌كردم، خودم ايستادم و آبها را به فواره‌هاي حوض انداختم. الان دو سنگ و نيم آب از فواره حوضها جاري است.

باغ مباركه قصر قاجار خيلي خوب و باصفا است. مجراي حوض وسط باغ را مشغول ساختن هستم و همه روزه به حاجي ابو الحسن تأكيد مي‌شود. ان شاء الله به زودي تمام خواهد شد و آدم و عمله گذارده مشغول قطعات آنها هستند. ان شاء الله چند روز ديگر تمام خواهد شد.

باغ مباركه سلطنت‌آباد نمي‌توانم عرض كنم چقدر باصفاست از جميع نهرها آب جاري و باغ هم در نهايت طراوت و خرمي است. آب قنات خود سلطنت‌آباد دو سنگ و نيم است. آب قنات اصفهانك را هم دو سنگ و نيم است، مشغول تعميرات و بنّايي هستند.

باغ مباركه نياوران، باغچه‌اش باصفا و عمارتش نزديك به اتمام است، قدري ناتمامي درهاي بالاخانه تا چند روز ديگر تمام خواهد شد. آب قنات نزديك يك سنگ است.

باغ مباركه اقدسيه هنوز دست به بنّايي نزده....

باغ مباركه ايلخاني بسيار خوب و باصفاست.

باغ مباركه لاله‌زار خيلي‌خيلي قطعاتش خرابي و علف گرفته بود. قرارداد بيل بزنند و مشغول بيل‌زني هستند آب قنات هم يك سنگ متجاوز است.

باغ مباركه نگارستان خيلي بي‌عيب است. آب قنات هم يك سنگ و نيم مي‌شود. از باغ زيادتر است... 10

و بالاخره مهمانی انیس الدوله اهل حرم را در قصر قاجار در جریان سفردوم فرنگستان شاه هنگامی که هنوز از کشور خارج نشده بود ودر آذربایجان بوده که از ارس طی طریقت نماید.برمبنی تلگرافی به شرح ذیل:

متن تلگراف انیس الدوله:

به خاك پاي مبارك،از سلامتي مزاج مبارك اقدس همايون روحنا فداه شكر خدا را كردم، بسيار خوشنودم فرمودند از احوال كمينه خواسته بوديد، از مرحمت اقدس همايون در زير سايه مبارك زنده هستم، نيم‌جاني براي دعاگويي وجود مبارك باقي است. شنبه گذشته مهمان منير السلطنه بوديم با همه اهل حرمخانه رفتيم حضرت عبد العظيم، شاه را دعا كرديم. [در] باغ مهد عليا، ناهار و عصرانه صرف شد، اهل حرمخانه احوالشان خوب است. نهايت صحت را دارند، خاطر مبارك آسوده باشد. روز شنبه آينده همه حرمخانه در قصر قاجار مهمان كمينه هستند. جمعه هواي خوشي بود، مهماني را پس انداختيم. 11

همین طور ودر همین سفر گزارشی تلگرافی تحت عنوان" روزنامه بنايي بيوتات نظام به توسط نواب وجيه الله ميرزا كه مشغول هستند " ارسال می شود که بخشهایی از آن به شرح ذیل است:

روزنامه مختصر بنايي كه امروز آدم فرستاده سركشي به اغلب آنها كرد، روزنامه آورده‌اند و بعضي را هم اطلاع خارجي هست، از قراري است كه تلگراف مي‌شود، مباشرين را آسوده نمي‌گذارم كه غفلت كنند. مراتب را به عرض حضور مبارك برسانيد.

وزير علوم به تاريخ 20 شهر ربيع الثاني سنه 1295

روزنامه بنايي بيوتات نظام به توسط نواب وجيه الله ميرزا كه مشغول هستند

در قورخانه جديد مشغول كاشيكاري روي كار و سردر و حجاري حوض و آجركاري انبار هستند و عملجات زياد است.

در قراولخانه جلو خانه جناب ناصر الملك تازه مشغول پي‌برداري شده‌اند.

قراولخانه مشهور به تكيه ملاقدير از شفت‌كاري بيرون آمده مشغول تراش چيني هستند و دو سه روز ديگر تمام مي‌شود. قراولخانه دروازه ناصريه و قراولخانه دروازه قديمي شميران از بنائي و حجاري و تراش چيني مدتي است كه تمام شده.

دروازه ناصريه مشغول خرابي و پي‌برداري هستند.

در انبار جديد توپخانه و انبار تفنگ و فشنگ از امروز مشغول بنايي شده‌اند.

عمارت مبارك دوشان‌تپه را مدتي است مشغول تعميرات و نوسازي هستند.

در ميدان ارك مشغول سنگ و فرش و تعمير جدول ...

در حمام خاص مشغول تعميرات هستند.

در اندرون سروستان مشغول تعمير نارنجستان و غيره مي‌باشند، ستون عمارت بادگير در دست است.

در اندرونها هر تعميري لازم باشد عملجات برده و مي‌برند.

عكاسخانه قديم مشغول بنايي هستند.

در قصر قاجار مشغول ساختن راه آب جديد هستند.

سردر سپهسالاري هرچه تعمير داشت تمام شده خيابان سر تكيه مشغول بنايي و تعمير هستند.

در دولت‌آباد مشغول تعميرات شده‌اند.

ساير باغات هم بعد از اين هر تعميري بخواهند مي‌نمايند.

در مريضخانه هم مشغول كارهاي لازم كه برآورد شده هستند ... 12

و بالا خره تصویری ارائه داده خواهد شد از ایامی که ناصرالدین شاه در قصر قاجار مشغول خوشگذرانی بوده و البته از ترسیم نقاشی هم غافل نبوده است

تصویر یک صحنۀ جنگی- این صحنه در کوهستان با ارابه و توپ و سرباز است و شخصی که احتمالا افسری ارشد و فاتح است از همه بزرگتر ترسیم شده است. در سمت راست و چپ این صحنه چند سرباز بطور منظم ایستاده اند ،سرباز های سمت چپ کوچکتر ترسیم شده اند ، در پایین تصویر یک نفر که بخشی از یک پایش جداشده نقش زمین شده است و ...

دستخط ناصرالدین شاه در حاشیه نقاشی: شب پنجشنبه دویم شهر ذیقعده الحرام کشیده شد در قصر قجر ، ابوالملوک[کیومرث میرزا] هم بود.

محل نگهداری :کاخ موزه گلستان ،کتابخانه نسخه های خطی ، دفتر 1671

با این هم نقل شده است که این قصر از اواخر دوره ناصرالدین شاه کارائی اصلی خود را از دست داد. قصر قاجار با کم توجهی روبه‌رو شد و اردوی سالانه فوج قزاق در محل قصر برپا شد و در دوره مظفرالدین شاه باغ قصر قاجار و باغشاه به‌ دست اداره ژاندارمری افتاد. این قصر در سال 1284هجری شمسی بر اثر بارش شدید باران و وقوع سیل تخریب شد. با کودتای 1299 هـ. . ق و روی کار آمدن رضا میرپنج، سقف ساختمان نظمیه با توپ ویران شد و زندانیانی که در ساختمان بلدیه محصور بودند، همگی آزاد شدند و عملا زندان از بین رفت اما با در دست گرفتن حکومت توسط رضاخان و ایجاد رعب و وحشت در ایران، محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد. لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود. پس از شرکت نمایندگان اداره نظمیه در کنگره بین الملی مجرمان و زندان ها در شهر لندن ، نیکلا مارکوف روسی (معمار و دوست رضاخان) مامور بررسی و انتخاب مکان مناسب برای احداث نخستین زندان به شیوه متمرکز شد.

او قصر وسیع قاجار را برای ساخت زندان انتخاب کرد و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید . با انتخاب این مکان، بودجه لازم به سرعت تامین شد و سرانجام زندان قصر با ۱۹۲ اتاق برای محبوسان که ۹۶ اتاق آن جمعی و مابقی انفرادی بودند و علاوه بر آن قسمت مریض خانه با شش اتاق شش نفری و شش اتاق یک نفری برای زندانیان مریض ساخته شد و زندان قصر در کل با گنجایش ۸۰۰ نفر محبوس در روز ۱۱آذر ۱۳۰۸ افتتاح گردید . قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی و علیمردان خان بختیاری از زندانیان معروف این زندان هستند.فرخی یزدی، شاعر سیاسی و پرآوازه ایرانی که خود از مقتولین دوران رضا شاه به شمار می‌رود، غزلی گفته با مطلع «ای دژ سنگدل قصر قجر قاجار» که مفقود شده‌ است. همچنین بزرگ علوی نیز در آثار خود به این زندان و خاطرات خودش از آن اشاره نموده‌ است . ساختمان زندان سیاسی در دوره پهلوی دوم به بهره‌برداری رسید و به‌تدریج تا سال 1357 میزبان زندانیان سیاسی و روحانیون مشهور از جمله بخارایی، نواب صفوی، صفار هرندی، خلیل طهماسبی، آیت الله طالقانی، مرتضی مطهری، اکبرهاشمی رفسنجانی و و مشاهیر بسیار دیگری از جمله ،عزت الله انتظامی و احمد شاملو بود. 13

پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود. در سال ۱۳۸۳ این زندان تعطیل و شهرداری شروع به تخریب بخش هایی از زندان نمود که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی از تخریب آن جلوگیری و متعاقبا بوسیله شهرداری به باغ موزه تبدیل گردید.سرانجام این باغ موزه در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۱ با حضور شهردار تهران و جمعی از هنرمندان برای بازدید عموم رسماً افتتاح گردید . 14

۱. http://wisgoon.com/pin/۱۳۳۴۶۲۹۶/

۲. . http://virtualtour.tehran.ir/DnnArticle/viwe/tabid/۷۱/ArticleId/۶۲/.aspx

۳. http://www.tebyan.net/newindex.aspx/comment/weblog/theorist/index.aspx?pid=۲۲۲۴۶۹

۴. http://www.tebyan.net/newindex.aspx/comment/weblog/theorist/index.aspx?pid=۲۲۲۴۶۹

۵. از قصر قاجار تا زندان قصر و باغ موزه قصر-با ما همراه باشید http://arad۶۰.blogsky.com/۱۳۹۴/۰۴/۰۳/post-۹/

۶. http://virtualtour.tehran.ir/DnnArticle/viwe/tabid/۷۱/ArticleId/۶۲/.aspx

۷. . فاطمه قاضیها، گزارش شکارهای ناصرالدین شاه قاجار،( ۱۲۷۹ -۱۲۸۱هجری قمری )تهران:سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران،۱۳۹۰،ص۱۵۱

۸. - همان ،صص۳۴۵-ئ .۳۴۶

۹. وير: پيش‌آمدگي زمين در كناره گودال، پشته، تپه.

۱۰. روزنامه خاطرات ناصرالدين‌شاه در سفر دوم فرنگستان، به کوشش فاطمه قاضیها، (تهران سازمان اسناد ملی ایران ۱۳۷۷ ) صص ۳۳۲-۳۳۵

۱۱. همان ص: ۳۷۱

۱۲. همان ،صص۳۵۵-۳۵۸

۱۳. http://arad۶۰.blogsky.com/۱۳۹۴/۰۴/۰۳/post-۹

۱۴.   http://hamshahrionline.ir/details/۱۸۹۶۴۲

منبع: حلقه کاتبان - قاجاریه